De zorg is te typeren als een zogenaamd ‘complex adaptief systeem’, zoals ook de wereldeconomie en een mierenkolonie dat zijn.
In deze sessie op de Zenya gebruikersdag 2022 besprak Marit de Vos van het Leids Universitair Medisch Centrum waarom dit het geval is en wat de gevolgen hiervan zijn, met name wanneer we de zorg willen verbeteren. Ze vertelde onder andere dat het adagium ‘baat het niet, dan schaadt het niet’ niet zomaar van toepassing is in dergelijke systemen.
In de bijlage onder dit topic vind je de presentatie terug.
Samenvatting
Introductie
Marit de Vos, Postdoc onderzoeker Directoraat Kwaliteit en Patiëntveiligheid & Gynaecoloog in opleiding aan het Leids Universitair Medisch Centrum, neemt ons tijdens haar presentatie mee in de systeemtheorie van het Complex adaptief systeem. Aan de hand van haar eigen ervaringen en sprekende voorbeelden laat ze ons zien waarom de zorg te typeren is als een complex adaptief systeem en wat de gevolgen hiervan zijn, met name wanneer we de zorg willen verbeteren.
Wat is een complex adaptief systeem?
Marit stelt voorop dat de complexiteit in deze systeemtheorie niet ontstaat door de huidige tijd waarin wij leven en de technieken die wij nu toepassen. De complexiteit volgt uit de interactie van de verschillende onderdelen in een complex adaptief systeem. Marit licht dit toe met een voorbeeld vanuit de Biologie: De Slijmzwam. De Slijmzwam is een organisme wat bestaat uit individuele cellen en geen centraal zenuwstelsel of hersenen heeft. Met behulp van receptoren pikt de zwam signalen op en past daarop het gedrag aan. Een ander voorbeeld hierin is Alan Turing’s morphogenese (Andere sprekende voorbeelden hiervan zijn zwermende spreeuwen en mierenkolonies). Beide voorbeelden illustreren zelforganisatie d.m.v. interacties tussen onderdelen (cellen) in het systeem. Hierdoor vormen deze onderdelen een systeem dat de onderdelen op zichzelf niet kunnen zijn. Met een uitkomst die bijna niet te achterhalen is.
De uitkomst van deze systemen wordt ‘emergent gedrag’ genoemd: Gedrag wat van een onderdeel in het systeem niet makkelijk afgeleid kan worden maar zichtbaar wordt wanneer je meerdere onderdelen of het geheel bekijkt. Oftewel: ‘Het resultaat is meer dan de som der delen’.
Lineair versus complex systeem
Waar de uitkomst van een lineair systeem te voorspellen is aan de hand van de verschillende onderdelen geldt dit voor een complex systeem niet. Marit hanteert hiervoor het voorbeeld vanuit onderzoek aan MIT. Waar men de snelheid van een tennisbal en papieren vliegtuigje willen berekenen die vanaf een rijdende fiets gegooid wordt. Waar deze som voor de snelheid van de tennisbal een juiste uitkomst geeft, is dat niet hetzelfde geval voor het papieren vliegtuigje. Het papieren vliegtuigje heeft veel meer afhankelijke variabelen waardoor de uiteindelijke snelheid veel lastiger en mogelijk niet te voorspellen is en waarbij het vliegtuigje zelfs ander gedrag kan vertonen.
Dit brengt ons bij de definitie van het Complex adaptief systeem (CAS).
Dynamisch netwerk van individuele entiteiten die:
- Parallel handelen/zelf beslissingen nemen
- Interacteren: Constant reageren op elkaar (met veel onderlinge afhankelijkheden)
- Daaruit ontstaat ‘emergent gedrag’ (1+1>2)
Invloed van eigen geschiedenis
In een Complex adaptief systeem worden continu keuzes gemaakt en vinden er gebeurtenissen plaats die mogelijke ‘vervolgkeuzes’ (en daarmee gebeurtenissen) continu beïnvloeden. Bij elke gebeurtenis, zijn er tal van dingen die niet gebeuren en die nu juist wel kunnen gebeuren.
Om dit complexe proces inzichtelijk te maken moet men per definitie er van uit gaan dat er geen enkele manier van beschrijven/bestuderen op zichzelf volstaat om alle eigenschappen te vatten. Het analyseren van een Complex adaptief systeem vraagt daarom een combinatie van verschillende benaderingen.
De zorg = Complex adaptief systeem
De inzichten van het CAS zijn toegepast in verschillende gebieden, zoals de wereldeconomie en het verkeer, maar zijn ook zeer van toepassing in de zorg. De zorg typeert zich als een CAS door:
- Semi-autonome componenten (mens & techniek)
- Voortdurend actie/reactie met elkaar & omgeving
- Emergent gedrag: Het runnen van een SEH of draaien van een OK.
Effectief verbeteren in de zorg
Nu we beseffen dat de zorg een Complex adaptief systeem is, hoe kunnen we er dan voor zorgen dat we effectief verbeteren?
- Er bestaat geen ‘baat het niet, dan schaadt het niet’
Wees bewust dat je niet in een vacuüm werkt maar dat een verandering doorvoeren verdere gevolgen heeft dan eerst te overzien is.
- (Ver)oordeel nooit een individu, wel het systeem
Er zijn een veelvoud aan factoren die meespelen bij een gebeurtenis (incident/calamiteit). De oorzaak kan daardoor nooit enkel liggen bij een individu maar is altijd een product van het systeem.
- Combineer verschillende benaderingen bij incident/calamiteiten analyse
Om gebeurtenissen in kaart te brengen is het belangrijk om verschillende benaderingen te combineren. Lineaire -en systeembenaderingen kunnen in harmonie ingezet worden. Besef dat er meerdere waarheden parallel aan elkaar kunnen bestaan. Zelfs wanneer ze elkaar tegenspreken.
Ga daarnaast uit van routinematig leren en reflecteren i.p.v. uitrollen en borgen van verbeteringen.
Zet micro-experimenten op lokaal niveau in om verbeteringen te testen en zet bijvoorbeeld de volgende middelen in om met het team te leren en reflecteren:
- Periodieke evaluaties met een team;
- Film een werkdag en evalueer dit met betrokkenen;
- Ga uit van kleine/micro optimalisaties en ga dit kortcyclus evalueren.
Leun daarnaast niet te veel op het toevoegen van stappen/lijstjes maar focus op hoe het werk goed kan worden uitgevoerd. Het is daarin belangrijk om niet alleen te focussen op de protocollen, maar medewerkers ook te trainen in het omgaan met onzekerheden, tijdsdruk, cognitieve overbelasting en eigen biases.
Deze samenvatting is geschreven door
Heb je hier nog vragen over? Stel ze dan gerust hieronder.